ชุดทางไปสู่จวน
ชีวิตเมื่อปลายสงครามมหาเอเชียบูรพา
ปัญญา ฤกษ์อุไร
เมื่อปี พ.ศ. ๒๔๘๘ อันเป็นปีที่สงครามโลกครั้งที่ ๒ กําลังจะยุติ ข้าพเจ้าติดตามพ่อไปศึกษาอยู่โรงเรียนประจําอําเภอปากพนัง ซึ่งเป็นโรงเรียนรัฐบาลชาย สมัยนั้นการศึกษายังไม่พัฒนาเหมือนสมัยนี้ โรงเรียนชายกับโรงเรียนหญิงแยกกันเด็ดขาด ในชั้นมัธยม ๑ ถึง ๖ จะไม่มีการเรียนร่วมกันแบบสหศึกษา โรงเรียนชายก็เรียกว่าโรงเรียนรัฐบาลชาย ส่วนโรงเรียนหญิงก็แยกว่าโรงเรียนสตรีประจําอําเภอหรือไม่ก็โรงเรียนสตรีประจําจังหวัด ครูชายสอนโรงเรียนชายครูหญิงสอนโรงเรียนสตรี สําหรับโรงเรียนสตรีในสมัยนั้นทางกระทรวงศึกษา ฯ อนุญาตให้มีผู้ชายได้ ๒ คน คือ ครูพละคนหนึ่งและภารโรงอีกคนหนึ่งเท่านั้น
ความจริงข้าพเจ้าเกิดที่อําเภอพระนคร จังหวัดพระนคร ตําบลสําราญราษฎร์ตรงประตูผี แต่เนื่องจากพ่อเป็นครูและพ่อเป็นชาวสุราษฎร์ธานีโดยกําเนิด พ่อเลยหอบหิ้วข้าพเจ้าไปปักษ์ใต้ด้วย เพราะพ่อย้ายไปรับราชการที่อําเภอปากพนังจังหวัดนครศรีธรรมราช ข้าพเจ้าไปเริ่มเรียน ม. ๑ จนจบ ม. ๖ ที่โรงเรียนปากพนัง จนคนที่นั่นเข้าใจว่าข้าพเจ้าเป็นเด็กปากพนัง
ปีที่ข้าพเจ้าจะจบ ม. ๖ นั้นเป็นปี พ.ศ. ๒๔๘๘ เป็นปีซึ่งข้าพเจ้าต้องประสบกับความตื่นเต้นที่สุดในชีวิต
เดือนมีนาคม ๒๔๘๘ ผลการสอบ ม. 5 ประกาศ ข้าพเจ้าเข้าสอบได้กับเขาคนหนึ่งรู้สึกดีใจมาก แต่ในขณะเดียวกันก็รู้สึกมีปัญหาชีวิตเข้ามาให้ขบคิดหลายเรื่องหลายราวอยู่เหมือนกัน ปัญหาบางอย่างเราอาจแก้ไขด้วยตนเองได้ แต่ปัญหาบางอย่างเป็นเรื่องยากต้องอาศัยพ่อแม่หรือญาติพี่น้องช่วยแก้ไข
ข้าพเจ้าเป็นคนชอบอ่านหนังสือมาตั้งแต่เด็ก ๆ หนังสือของพ่อในตู้กี่เล่มข้าพเจ้าอ่านหมด โดยเฉพาะเรื่องที่เกี่ยวกับชีวิตและคติชีวิต มีสุภาษิตอังกฤษอยู่บทหนึ่งว่า “โลกจะหลีกทางให้เราเสมอถ้าเรารู้ว่าเราจะไปทางไหน”
เมื่อจบ ม. ๖ เกิดปัญหาในใจข้าพเจ้าสองประการ คือประการแรกจะไปเรียนต่อชั้นเตรียมอุดมเพื่อเข้ามหาวิทยาลัย ประการที่ ๒ ออกทํางานเป็นเสมียนหรือครูประชาบาล
ประการแรกต้องอาศัยพ่อเพราะต้องไปเรียนต่อที่กรุงเทพฯ ถ้าพ่อไม่ส่งเงินให้ก็ไม่สามารถไปเล่าเรียนต่อได้ อย่างน้อยพ่อจะต้องส่งเงินให้เดือนละ ๒๐๐.-บาท จึงจะเรียนหนังสือในกรุงเทพฯ ได้
สําหรับประการที่สองนั้นไม่มีปัญหาเพราะพ่อมีเพื่อนมากจะฝากเข้าไปเป็นเสมียนอําเภอหรือเป็นครูประชาบาลก็ได้ไม่ยากนัก
ข้าพเจ้าได้นําเรื่องนี้ เข้าหารือพ่อในตอนเช้าวันหนึ่งเมื่อพ่อถามว่า “จบ ม. 6 แล้ว แกจะทําอะไร”
“ผมอยากจะไปเรียนเตรียมธรรมศาสตร์” ข้าพเจ้าได้โอกาส
“แกจะเอาเงินที่ไหนไปเรียน ?”
“ก้อให้พ่อส่งให้เดือนละ ๒๐๐.- บาท”
“ไม่ได้หรอกลูกเงินเดือนพ่อเดือนละ ๑,๐๐๐.- บาท พอสิ้นเดือนหักค่าโน่นค่านี่ ค่าข้าวค่ากับ ค่าเหล้ายาปลาปิ้งก็เหลือไม่ถึง ๒๐๐.- บาท สักเดือน และมีน้องต้องเรียนหนังสืออีกคนจะทํายังไง พ่อว่าสู้ไม่ไหวแน่อย่าเรียนเลยลูก….”
อนาคตและความฝันหวานเรื่องไปเรียนต่อที่กรุงเทพฯ หล่นลงไปกองอยู่ที่พื้น ข้าพเจ้าใจหายวูบ
“เลิกฝันเลิกคิดเรื่องเรียนต่อเสียเถอะลูก เรามันเกิดมาจนก็ต้องอยู่อย่างคนยากจน ต้องยอมรับสภาพความจริงเลิกทะเยอทะยานใฝ่ฝันจนเกินตัวเสียทีเถิดลูกเอ๋ย พ่อเป็นครูชั้นตรีลูกอย่างมากก็เป็นได้แค่เสมียนอําเภอ เพราะฐานะทางการเงินของเรานั้นจํากัดอยู่อย่างนี้ โปรดเห็นใจพ่อบ้าง “พ่อพยายามพูดปลอบใจข้าพเจ้าไม่ให้เสียอกเสียใจมากนัก
จริงหรือที่ว่าพ่อจนแล้วลูกต้องจนด้วย…..จริงหรือที่ว่าพ่อเป็นครูตรีแล้วลูกจะเป็นได้อย่างมากแค่เสมียนอำเภอ….ทฤษฎีอะไรกันไม่น่าเชื่อถือและไม่น่าจะเป็นไปได้ ข้าพเจ้ามีความคิดเห็นแย้งกับพ่อแต่ก็ไม่กล้าแสดงออกหรือพูดให้พ่อรู้ การที่เราเชื่อว่าถ้าเราจนลูกก็ต้องจนด้วย ถ้าเราอยู่สลัมลูกเราก็ต้องอยู่สลัมไม่มีวันจะอยู่คฤหาสน์ใหญ่โตได้ ถ้าพ่อเป็นข้าราชการผู้น้อยลูกไม่มีโอกาสเป็นเจ้าเมืองหรืออธิบดี ข้าพเจ้าคิดว่าเป็นความคิดที่เหลวไหลและไร้เหตุผล แต่ที่พ่อพูดอย่างนั้น อาจจะเป็นเพราะต้องการจะหว่านล้อมให้ข้าพเจ้าทํางานแทนที่จะเรียนต่อมากกว่า เพราะเหตุประการเดียวคือพ่อไม่มีเงินจะส่งเสีย
บังเอิญปีนั้นทางมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์และจุฬา ฯ ยังปิดอยู่ เนื่องจากสงครามยังไม่ยุติ ข้าพเจ้าก็เลิกล้มความคิดที่จะเรียนต่อชั่วคราว
พ่อพาข้าพเจ้าไปฝากนายอําเภอเข้าเป็นเสมียน นายอําเภออายุประมาณ ๔๕ ปี เป็นเพื่อนพ่อเห็นกินเหล้าด้วยกันกับพ่อบ่อย ๆ ใจดี พอพ่อพาไปฝากก็รับไว้
“อายุเท่าไรแล้วไอ้หนู” นายอําเภอถามข้าพเจ้า
“๑๖ ปี ครับ”
“อายุยังน้อยยังบรรจุเป็นข้าราชการไม่ได้ ต้องอายุครบ ๑๘ ปีเสียก่อน แต่เอาเถอะพ่อเอ็งกับอาเป็นเพื่อนกันจะรับไว้เป็นเสมียนฝึกหัดกินเงินค่าคําร้องรายวันไปก่อน ๒ ปี พออายุครบแล้วค่อยสอบเข้าเป็นเสมียนสามัญ” นายอําเภอพูดเรื่อย ๆ พลางมองข้าพเจ้า
“แล้วแต่นายอําเภอจะกรุณาเถอะครับ ความจริงมันอยากจะเรียนต่อ แต่ผมมันขัดข้องเรื่องเงินเลยต้องเอามันมาฝากงานกับนายอําเภอ” พ่อข้าพเจ้าว่า
“เอาเถอะแล้วผมจะดูแลเอง” นายอําเภอพูด
“ผิดชอบชั่วดีอะไรก็สั่งสอนมันเข้าไปเถอะครับ คิดว่ามันเป็นลูกหลานของท่านก็แล้วกัน” พ่อพยายามพูดฝากฝั่งข้าพเจ้ากับนายอําเภอ
“การทํางานเป็นเสมียนรับจ้างไม่ยากอะไรเพราะไม่มีความรับผิดชอบอะไรมากนัก ส่วนใหญ่เขียนคําร้องให้แก่ประชาชนผู้มาติดต่อ อํานวยความสะดวกให้แก่เขาและเขาก็ให้ค่าตอบแทนหรือค่าเขียนคําร้อง ๒ บาท ตามระเบียบว่าด้วยค่าธรรมเนียมอําเภอ ไม่อนุญาตให้เรียกค่าเขียนคําร้องเกิน ๒ บาท แต่ไม่แน่บางทีพวกไอ้เณรของผมมันเขกเขาตั้ง ๑๐-๒๐ บาท ก็มี ร้องเรียนกันอยู่บ่อย ๆ แต่ถ้าเรuยกเขา ๒ บาท แล้วไม่มีปัญหาอะไร สําคัญอยู่ที่เราต้องมีใจเมตตากรุณากับราษฎร อย่าไปขูดรีดเขาอย่างเด็ดขาด ผมไล่ออกไป ๒-๓ คน แล้ว พวกเสมียนจ้างที่เรียกค่าคําร้องเขามาก ๆ เกินกว่าเหตุ” นายอําเภอขนาบ ข้าพเจ้าไปในตัว
“ถ้ามันทําผิดทําถูกอย่างไรก็กรุณาแนะนําตักเตือนมัน ไปเถิดนึกว่าเอาบุญ” พ่อพูดกับนายอําเภอพร้อมลากลับ
ขณะเดินกลับบ้านพ่อได้สั่งสอนข้าพเจ้าให้ประพฤติตนให้ดี ตั้งใจทํางาน พออายุครบ ๑๘ ปี หรืออีก ๒ ปีข้างหน้าเขาจะมีการสอบเสมียนสามัญที่ศาลากลางจังหวัดพ่อมีพรรคพวกอยู่ทางแผนกศึกษาธิการจังหวัดหลายคนพอจะไปฝากฝังได้ไม่ยากนักขอให้อายุครบเสียก่อนเถิด ถ้าใด้เข้าเป็นเสมียนมหาดไทยแล้ว พออายุราชการครบ ๕ ปี ก็มีสิทธิ์สอบชั้นตรีได้ ตอนนี้ถ้าแกสอบได้ก็จะได้เป็นปลัดอําเภอตรีและเป็นหนทางที่จะได้เป็นนายอําเภอต่อไป
พ่อข้าพเจ้าพูดเรื่องนี้ไปตลอดทางเพื่อให้ข้าพเจ้าลืมเรื่องการไปเรียนต่อที่กรุงเทพฯ แต่ข้าพเจ้าหาลืมไม่กลับครุ่นคิดไปตลอดเวลาหากเป็นไปตามแผนที่พ่อวางไว้จริงตามที่ได้คาดหมายไว้ก็ต้องใช้เวลาถึง ๗ ปี คือเป็นเสมียนจ้าง ๒ ปี พออายุครบ ๑๘ ก็สอบเข้าเป็นเสมียนมหาดไทย ๕ ปี จึงได้เป็นปลัดอําเภอชั้นตรีหมายความว่าถ้าสอบเสมียนจัตวาได้และสอบชั้นตรีได้ตามที่กะกันไว้แต่จะเอาความแน่นอนที่ไหน เพราะลูกท่านหลานเธอทางจังหวัดก็มีอยู่ไม่น้อย เราเป็นแต่ลูกครูจน ๆ คนหนึ่งจะมีหนทางเป็นไปได้อย่างไร
ข้าพเจ้าคิดๆ แล้วก็ถอนหายใจเฮือกใหญ่พ่อเหลียวมาดูคงจะสงสัยแต่ก็ไม่ได้ซักถามอะไร
คืนนั้นข้าพเจ้านอนไม่หลับคิดถึงชีวิตของตนที่เกิดมาอาภัพมีแต่ความขัดสนข้นแค้น แม้แต่จะไปเรียนต่อก็มีอุปสรรคขวากหนามเต็มไปหมด ยากที่จะบรรลุเป้าหมายตามที่ตนคิดไว้ คิด ๆ จนหลับไปเมื่อค่อนรุ่ง
ปัญญา ฤกษ์อุไร - ชีวิตเมื่อปลายสงครามมหาเอเชียบูรพา
หนังสือต่วย'ตูน เดือนมกราคม ๒๕๒๓ ปีที่ ๙ เล่มที่ ๕
